در ادامه با گسترش آتش به لوله‌های ٦ و ٢٥ اینچ گاز، آتش‌سوزی ابعاد زیادی پیدا کرده و منجر به ایجاد گودال به طول ٣٠ متر و عمق ١٥متر و پرت‌شدن خاک و آسفالت سطح خیابان تا شعاع ١٥٠ متری شد. خسارات ده‌ها‌میلیاردی به شبکه‌های آب، برق، گاز، تلفن ثابت، تلفن همراه و مترو، آسیب‌دیدن تعدادی ساختمان و همچنین مفقود و زخمی‌شدن چند نفر از جمله خسارت‌های ناشی از این حادثه است. یکی از وجوه مشترک این حادثه و زلزله رودبار- منجیل، زمان وقوع آنهاست.

برای حادثه شهران زمان وقوع به‌نفع بود چراکه در خلوت‌ترین ساعات رخ داد، ولی برای زلزله مذکور به‌ضرر، چراکه تلفات انسانی بسیار افزایش پیدا کرد. جنبه دیگر اشتراک این حادثه با زلزله‌ها، در نشست زمین به‌عنوان علت آسیب وارده به خط لوله است. البته در مناطق زلزله‌خیز، یکی از معیارهای طراحی لوله‌ها، موضوع مقاومت در برابر نشست زمین است و البته جنس لوله نیز یکی از عوامل مؤثر در تشدید حادثه است. منتها در حادثه شهران شکستن لوله فقط در یک نقطه رخ داد ولی در یک زلزله ممکن است هم‌زمان در ده‌ها و بلکه صدها نقطه رخ دهد. به‌عنوان‌مثال اگر به آمار آسیب‌های وارده به شبکه گاز شهر ١/٥ ‌میلیون نفری کوبه در زلزله سال ١٩٩٥ نگاهی بیندازیم، متوجه خسارات عظیم وارده به این شبکه خواهیم شد. ١٠٦ مورد آسیب در اتصالات خطوط اصلی در کنار ٢٦هزارو ٤٥٩ مورد خسارات شبکه توزیع، یکی از ابعاد این خسارات است. 

حال فرض کنیم همین تعداد آسیب در خطوط اصلی شبکه گاز تهران رخ دهد. در حادثه شهران فقط یک مورد آسیب در خطوط اصلی گاز بود که تقریبا تمامی امکانات شهر برای کنترل ابعاد بحران به کار گرفته شد تا بعد از چندساعت تلاش مستمر، مشکل کنترل شد. از عواقب این یک مورد آسیب، قطع آب، برق، گاز، تلفن همراه و ثابت‌ هزاران مشترک بود و وضعیت فوق‌العاده در منطقه شهران تا موقع نوشتن این یادداشت (یکشنبه) ادامه داشت. به قول یکی از مسئولان شهر تهران، این یک مورد حادثه، روی زندگی عادی ٢٥٠‌هزار خانوار تأثیر گذاشت! یکی از ایرادهای اساسی شبکه‌های گاز در کشور، فشار بالای گاز ٦٠ psi پشت علمک‌های خانگی است که برای شهرهای با ریسک بالای زلزله خود یک فاجعه است.

همه ما در خانه‌های خود می‌بینیم که این علمک‌های گاز روی دیوارهای غیرسازه‌ای ساختمان‌ها نصب شده‌اند و تجربه زلزله‌های رخ‌داده در کشور ثابت کرده است این دیوارها، حتی در یک زلزله پنج‌ریشتری فرومی‌ریزند. جالب اینکه در خیلی از موارد، علمک‌های گاز و کنتورهای برق در کنار هم و روی دیوار ضعیف حیاط نصب می‌شوند که در نتیجه فروریختن این دیوارهای ضعیف، علمک گاز و کنتور و سیم‌های برق، در مجاورت هم آسیب می‌بینند که به‌راحتی مستعد ایجاد جرقه و آتش‌سوزی است.

اگر نگاهی به آمار آسیب‌ علمک‌های گاز در زلزله سال ١٣٩١ اهر- ورزقان بیندازیم، گزارش بیش از ٩٠٠ مورد آسیب این علمک‌ها و نشت گاز را فقط برای شرکت گاز شهرستان اهر داشتیم! این بحث مختصر فقط راجع ‌به شبکه گاز بود، حال فرض کنید خسارت‌های مشابه در شبکه برق، حمل‌ونقل، آب، فاضلاب، مخابرات، بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی، مراکز مدیریت شهری و... توأما در یک زلزله محتمل در کلان‌شهری ١٠‌میلیونی مثل تهران رخ دهد، آیا می‌توانیم ابعاد فاجعه را تجسم کنیم؟

*دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله